HALUK DİRESKENELİ
Dünyada yapılan son GES ihalelerinde büyük indirimler gözlüyoruz. Bunların çoğu PV değil, CST tasarımı yapılıyor. Neden bizler sadece PV esaslı GES kuruyoruz? Neden CST (Concentrated Solar Thermal) güneş santralleri kurmuyoruz?
Dünyada kurulan GES santrallerinin yüzde 97'si PV esaslı. Şartlar neden bizi 1 MWe lisanssız GES santral kurulumu PV uygulamasına mahkum ediyor? Büyük kapasitelerde aynalarla bir noktaya odaklanan güneş enerjisini önce termal enerjiye sonra buhar kazanı düzeninde elektrik enerjisine çeviren CST termal santraller daha pratik. Tasarım var, yazılım var, CST olarak neden hiç yatırım yok?
2017 yılında yurtdışında benzer güneş enerji santrali lisans ihalelerini gözledik. GES PV esaslı, büyük kapasitelerde, çöllerde yapılıyor. Saudi Arabistan GES ihalesinde KWh başına 1.79 dolar/cent, Almanya'da 4.30 euro/cent, Şili'de 2.10 dolar/cent, Meksika'da 1.77 dolar/cent fiyatlar oluştu.
Yurdumuzda toplam kurulu gücümüz 2017 yılı sonu itibariyle 85 GWe oldu. Zaman içinde yenilenebilir enerji santrallerinin toplam üretimdeki payının artacağını, ithal ve fosil yakıtların payının düşeceğini, ithal ve fosil yakıt bağımlılığımızın azalacağını bekliyorduk. Pek öyle olmadı. Devlet politikası, sürdürülebilir güneş enerjisi ile elektrik enerji arzını güvene almak, enerjide dışa bağımlılığı azaltmak olmalıdır.
GES santralleri gün içinde güneş var iken 8-16 saatleri arasında çalışır, yurdumuzda günlük çalışma süresi 6-8 saat arasındadır. Havanın açık-kapalı olması da kısmen etkiler. Bu da yılda en fazla 2500 saat eder. Yani termik veya nükleer santral gibi baz yük santrali olamazlar.
Yakıt masrafı yoktur güneşten üretilecek elektriği kesintisiz kullanabilmek için depolama gerekir. Güneş enerjisi kullanırken hidrolik santralleri kapatırsınız, depolanacak enerjiniz baraj gölünde su potansiyeli olarak kalır, enerji depolamış olursunuz.
Güneş enerjisi üreten enerji santrallerinin toplam kurulu gücünü, 2017 yılı sonu itibariyle 3000 MWe yaklaştı. Yıl içinde GES lisanslı proje toplamı 52 MW oldu. Bu miktarın 13 MW'ı işletmeye alınabildi, kalanı inşaat halinde devam ediyor. Lisanssızlar çok fazla, lisanslı projeler çok çok az.
Lisans işini öylesine zora sokmuşuz ki, kimse lisanslı iş yapmak istemiyor. Yatırımcı, onlarca hatta yüzlerce şirket kurup, 1-MWe altı güçleri birbirine bağlamayı daha uygun buluyor. Bu yatırımcının uyanıklığı değil, kamunun bu işi düzene koyamaması sonucu oldu.
Peki neden Almanya'da böyle bir durum yok? Lisanslı ile lisanssız arasındaki düzenlemeyi, masrafı, başvuru prosedürlerini birbirine yaklaştırın, bizdeki anlaşılmaz durum ortadan kalkar.
GES yatırım maliyetleri çok düştü. 2005 yılında 5346 sayılı yasa ile ciddi teşvikler getirildi. Satınalma garanti fiyatları 2005 yılında 5-5.50 EuroCent/kWh iken 2010 yılında 13.30 $Cent/kWh oldu. Yerli imalat teşviki ile daha da yukarı çıkabiliyor.
Türkiye için GES atlası yayınlandı. TEİAŞ TM kapasiteleri belirlendi, 2014-2015 arasında 6 paket içinde katlı paylı ihaleler açılıp 600 MW kapasite yaratıldı. 2017 yılında YEKA ihalesi ile 1000 MWe yeni GES kapasitesi oluşturuldu.
GES güneş hücreleri ve panel fiyatlarında aşırı ucuzlama gözlendi. 2017 yılı sonunda 24-25 $Cent/Wp fiyatlar alındı. Ekonomi Bakanlığı tarafından 2012 yılında GES panel ithalatına verilen ithalat teşvikleri, 2016 yılında kaldırıldı. 2016 yılında iç piyasanın istediği miktarda yerli imalat yapılabilir oldu. Anti damping ve ek KDV uygulaması ile yabancı panel ithalat fiyatları 60 dolar-cent/Wp seviyesine çıktı. Yerli üreticiler fiyat avantajından faydalanmak için fiyatlarını 50 dolar-cent/Wp’ye çıkardılar.
TEİAŞ, 2014-2015 yıllarında 6 adet ihale açarak 600MW toplam kapasitede GES proje tahsisini 49 şirkete verdi. Tahsis karşılığında şirketler 1.23 milyar TL katkı payını ödemeyi taahhüt ettiler. İki şirket önlisans işlemlerini tamamlayarak 13 MW kapasitede GES yatırımını işletmeye aldılar.
Diğer şirketler 120 MW kapasitede teşvik belgesini aldılar, ancak maliyet artışlarından dolayı, kalan 480 MW kapasitede projeler kilitlendi, beklemede duruyor. Çünkü ihale öncesi şartlar ihale sonrasında değiştirildi. Başta teşvik vardı, ihale sonrasında kaldırıldı.
2010 yılında YEK kanunu GES yatırımları için satınalma garantisi destekleme elektrik fiyatını 10 yıl süre için 13.30 dolar-cent/kWh olarak belirledi. 2017 yılında yapılan 1000 MWe YEKA GES ihalesinde kazanan gurup bu fiyatı 6.99 dolar-cent/kWh seviyesine indirdi.
Kazanan gurup, 500 MWe/YIL üretim kapasiteli ve 500 milyon ABD Dolar yatırım bütçeli üretim tesisini yurt içinde kurmayı kabullendi. Üretim tesisi Ankara Başkent Organize Sanayi Bölgesinde kurulmaya başlandı.
Bizim coğrafyada kamunun vergi toplama gayretleri yatırımcıyı caydırıyor. Lisans işini öylesine yokuşa sürmüşüz ki, herkes lisanssız 1-MW altında yatırım yapmaya çalışıyor. 2005 yılında birim KW maliyet GES yatırımı 4000-4500 ABD Dolar iken, 2017 yılında birim KW için GES yatırım maliyeti 700-800 ABD Dolar seviyesine indi.
Kamu denetleme kurumları başlarda yeni düzenlemeler için konuya olabildiğince uzak duruyordu. Kamu sisteme girdiği anda yatırımcıyı zorlayacak nerdeyse vazgeçirecek uygulamalar geliyor. Mesela uygulamada ürettiği elektriğin yüzde 50'sini kendi iç tüketiminde kullanma zorunluğu istenebilir. Sürekli depolama mecburiyeti olabilir. Hisse sahibi olma konusunda sınırlamalar getirebilir.
GES sektöründe halen yurtiçinde 20-bin civarında işçi çalışıyor. Şu anda 26 ayrı tesiste montaj ağırlıklı panel üretimi yapılıyor. Çoğunlukla basit konstrüksiyon, kablolama mekanik çerçeveleme işleri götürülüyor. Toplam yatırımın yüzde 75-80 oranı hala ithal.
Gerçek anlamda büyük ölçekli üretim YEKA kapsamındaki tesislerde yapılacak. Diğerleri ellerindeki işleri bitirip işyerlerini kapatacaklar. Sonra herhalde 20-bin kişi işsiz kalacak.
Kurulan GES tesislerinde, birkaç ay içinde nedense yüzde 20-25 civarında kurulu güç kaybı gözleniyor. Ev ölçeğinde çatı üstü GES kurulumu iyi incelenmeli diyoruz.
Çok yeni bir düzenleme ile 3 kW’ya kadar olan GES’ler için prosedür kolaylaştırıldı. Ev ölçeğinde kapasite 10kW ile sınırlanmış. Bu kısıtlama ile (feasibility) yapılabilirlik yani makul sürede geri ödeme olmuyor. Mevcut yapıların üstüne yaklaşık metrekarede 25 kg ek yük biniyor. Mevcut yapılar bu ek yükü taşımaya yetmiyor. Yazlıklarda kullanım süresi 3-4 ay, bu süre için çatı üstü GES yatırımı yeterli değil. Faturalama, mahsuplaşma zor. Yangın riski var, sigortalama imkanı zor.
Güneş enerjisi santrali kuracağım diyerek, verimli tarım arazisini çorak arazi konumuna getirenler var. Allah akıl fikir versin.
GES piyasasında üç ayrı dernek var, GÜNDER, GENSED, GÜYAD. Neden üç ayrı dernek var? Neden tek dernek yok? Aralarında ne fark var? Bu da başka önemli bir soru.
Türkiye'nin doğalgazı, fosil yakıtları sınırlı, linyit kömürü düşük kalorifik değerde. Oysa müthiş bir güneş enerjisi potansiyelimiz var. Yenilenebilir enerji kaynaklarının, özellikle güneş enerjisinin Türkiye'de çok büyük geleceği var. İşe iyi niyetlerle başladık, ancak sadece iyi niyet yetmiyor, “Cehennemin yolu iyi niyet taşları ile örülmüş”. Yapılacak çok işimiz var.
Haluk DİRESKENELİ - Prinkipo / Şubat 2018
Not: Bu makale "EnerjiGünlüğü" internet haber sitesi için hazırlanmıştır.