Sahip olduğu elektrik santralları hızla özelleştirilmekte olan Elektrik Üretim Anonim Şirketi (EÜAŞ), kendisine yeni hedefler belirlemekte. Bunu, geçtiğimiz günlerde Enerji Günlüğü’nde yayınlanan bir röportajdan anlıyoruz.
Röportajdaki ifadelere göre; EÜAŞ, önümüzdeki dönemde uluslararası alana açılacak, yurt dışında elektrik santralları satın alacak ya da kuracak ve işletecek.
EÜAŞ, Türkiye’nin “milli şampiyon” şirketi olacak. Avrupa’daki RWE, GDF, E.ON gibi benzer şirketlerle rekabet edebilecek uluslararası bir oyuncu haline gelecek. Kafkas ülkelerinde ve Irak’ta, Suriye’de, İran’da ya da başka ülkelerde santral sahibi olacak. Nükleerde deneyim kazanırsa, bu ülkelerde ortak nükleer santrallar da yapacak.
Elektrik sektörünün yeniden yapılandırılması kapsamında son dönemde ortaya çıkan gelişmeler dikkate alındığında, EÜAŞ’nin kendisi için yeni hedefler saptaması son derece doğaldır.
1980`li yılların ikinci yarısından itibaren gündemde olan elektrik sektörü özelleştirmeleri elektrik dağıtımındaki sürecin tamamlanmasıyla yeni bir evreye girdi. Sıra, üretim şirketlerinin özelleştirilmesine geldi. Bu sürecin sonunda, enerji sektörünün mevcut kurumsal yapılarında ciddi değişikliklerin olması kaçınılmaz. Bu bakımdan; Elektrik Üretim Anonim Şirketi, Türkiye Kömür İşletmeleri ve Türkiye Taşkömürü Kurumu’nun gelecekteki yapılarını bugünden kurgulamalarında, kendilerine yeni stratejik amaç ve hedefler belirlemelerinde yarar var.

EÜAŞ FAZLA MI İDDİALI?

Ancak, EÜAŞ’nin önümüzdeki dönem için belirlediği hedefler acaba fazla mı iddialı?
Küresel elektrik piyasalarını gözüne kestiren EÜAŞ, buralarda ne ölçüde başarılı olabilir?
Bunu anlayabilmek için, EÜAŞ’nin mindere çıkmayı düşündüğü muhtemel rakipleriyle olan siklet farklılıklarına bir göz atmakta yarar var.

EÜAŞ`IN MEVCUT BÜYÜKLÜĞÜ 

Önce, EÜAŞ’nin temel büyüklüklerine bakalım: Kurumun toplam varlıkları, 2012 yılı konsolide bilançosunda 14,3 milyar ABD Doları olarak yer almakta. Aynı yılda toplam gelirleri yaklaşık 6 milyar, toplam karı ise 260 milyon Dolar düzeyinde. 2012 yılında yaklaşık 175 milyon Dolar kadar bir yatırım gerçekleşmesi var. Yaklaşık 12.000 personel çalıştırmakta. Toplam 24 GW ile Türkiye elektrik kurulu gücünün yüzde 37’sine sahip. 2012 yılı elektrik üretimi ise yaklaşık 90 TWh.

AVRUPALI RAKİPLERİN DURUMU

Gelelim, elektrik piyasalarında Avrupa’nın milli şampiyonlarına.
Önce Fransızlar ve ilk sırada EdF şirketi. Platts Top 2013 listesinde Dünya’daki tüm enerji şirketleri içinde finansal performansı en yüksek yirmi dokuzuncu, elektrik şirketleri içindeyse ilk sırayı alan EdF’in toplam varlık büyüklüğü 440 milyar ABD Doları. EÜAŞ’nin yaklaşık 30 katı. 2013 yılında toplam gelirleri 130, karı ise yaklaşık 6 milyar Dolar. Bünyesinde 160.000’e yakın personel çalışıyor. 2012 yılında sadece Ar-Ge için yaptığı yatırım miktarı 700 milyon Dolar civarında. 

EDF`NİN KURULU GÜCÜ TÜRKİYE`NİN İKİ KATINDAN FAZLA

Yaklaşık 140 GW büyüklüğündeki kurulu gücünden 2012 yılında toplam 642 TWh elektrik satmış. Kurulu gücü, Türkiye toplam gücünün iki katından, elektrik üretimi ise Türkiye toplam üretiminin 2,5 katından daha fazla. EdF, tam bir dev şirket. Yaklaşık yüzde 85 hissesi Fransız Devleti’nin. Dünya’nın pek çok yerinde enerji üretimi, iletimi, dağıtımı, tedariği ve ticareti ile ilgili faaliyet gösteriyor.

FRANSIZLAR ÖZELLEŞTİRMENİN YÜZÜNE BAKMIYOR

Fransızların diğer bir şampiyon şirketi GDF Suez. En büyük ortağı yüzde 36 ile Fransız Devleti olan bu şirket, tüm dünyada doğal gaz ve elektrik satın alıyor, üretiyor ve pazarlıyor. İngiltere’den Endonezya’ya, Grönland’dan Mısır’a pek çok ülkede, mühendislik, proje ve danışmanlık hizmetleri de dahil bir çok alanda faaliyet gösteriyor. Toplam varlıkları 364 milyar Dolar. 2013 yılı gelirleri 172 milyar Dolar. Aynı yılda 2,8 milyar Dolar kar elde etmiş. 138.200 çalışanı var. Elektrik kurulu gücü toplam 117 GW düzeyinde.Kurulu güç büyüklüğü, EÜAŞ’nin yaklaşık 5 katı.

Belçika elektrik piyasasını büyük ölçüde domine eden Electrabel Firması da Fransız GDF Suez’e ait. Toplam varlık değeri 118 milyar Dolar olan Belçika kökenli Electrabel’in 2013 yılı gelirleri yaklaşık 19 milyar Dolar. Çalışan sayısı 5.500 civarında. Elektrik kurulu gücü 9,9 GW ve 2013 yılı elektrik satışları ise 42,6 TWh.

Fransızlar, kendi elektrik sektörlerinin liberalizasyonuyla pek fazla ilgili değiller. Ama diğer ülkelerdeki elektrik piyasalarının serbestleşmesinden Fransız Devleti’nin çıkarları doğrultusunda sonuna kadar yararlanmaktalar.

ALMAN ŞAMPİYONLARIN DURUMU NASIL?

EÜAŞ’nin muhtemel rakipleri arasında Almanların “milli şampiyonları” da bulunmakta.
Bunlardan E.ON’un toplam varlık büyüklüğü yaklaşık 250 milyar Dolar. 2013 yılı gelirleri 235 milyar Dolar ve karı ise 3,9 milyar Dolar. Firmada yaklaşık 72.000 kişi çalışmakta. Toplam elektrik kurulu kapasitesi 68 GW. 2012 yılında 740 TWh elektrik satmışlar. EÜAŞ’nin aynı yıl sattığı elektriğin 8 katından daha fazla. Sadece 2012 yılında gerçekleştirdiği yatırım miktarı ise 10 milyar Dolar’a yakın. E.ON, tam bir uluslararası dev şirket. Dünya’nın pek çok yerinde faaliyetleri bulunmakta.

Alman RWE’nin varlıkları ise toplam 156 milyar Dolar. 2013 yılı gelirleri 90 milyar Dolar düzeyinde. Aynı yıl 2,3 milyar Dolar kar etmişler. Çalışan sayısı 70.000 kişi. Kurulu güç büyüklüğü 47 GW ve 2012 yılı elektrik satışları ise 211 TWh. Oyun alanları, tüm Avrupa elektrik ve gaz piyasaları. Toplam elektrik satışlarında Avrupa’da üçüncü ve doğal gaz satışlarında ise beşinci sıradalar.
Bir diğer Alman devi EnBW’nin varlıkları yaklaşık 65 milyar Dolar büyüklüğünde. 2013 yılı gelirleri 34 milyar Dolar, karı ise 840 milyon Dolar. 20.000 çalışanı var. Toplam kurulu gücü 13,4 GW ve 2012 yılı elektrik satışları ise 59 TWh. Enerjiye ilişkin pek çok alanda faaliyet göstermekteler.

BUNLAR DA İTALYAN DEVLERİ

İtalya’nın şampiyonu, ENEL SpA. En büyük hissedarı yaklaşık yüzde 31 ile İtalyan Ekonomi Bakanlığı olan şirketin toplam varlık değeri 304 milyar Dolar. 2013 yılı gelirleri 150 milyar Dolar, karı yaklaşık 1,5 milyar Dolar. 73.000 civarında personel istihdam ediyor. Toplam elektrik kurulu gücü 97 GW ve 2012 yılında yaklaşık 310 TWh elektrik satışı gerçekleştirmiş. Dört kıtada kırk ülkede elektrik ve gaz alanlarında faaliyet göstermekte. 
İspanyol elektrik devi Iberdrola SA’nın toplam varlık değeri 172 milyar Dolar. 2013 yılı gelirleri 61 milyar, aynı yıldaki karı ise yaklaşık 5 milyar Dolar. Çalışan sayısı 31.000 civarında. Kurulu gücü 45 GW ve 2013 yılı elektrik satışları 101 TWh düzeyinde. Özellikle Latin Amerika ve Avrupa’da faaliyet gösteriyorlar.
Diğer İspanyol Endesa’nın hisselerinin tamamı İtalyan ENEL SpA’ya ait. Toplam varlık büyüklüğü 102 milyar Dolar. 2013 yılı gelirleri 58 ve karı ise yaklaşık yarım milyar Dolar. Toplam 23.000’e yakın personeli var. Elektrik kurulu gücü 39,4 GW ve 2012 yılı elektrik satışları ise 141 TWh. Oyun alanları, İspanya ve Latin Amerika.

RAKİPLER SADECE AVRUPALILAR DEĞİL

Aslında liste oldukça uzun. Portekizli EDP Energias, İsveçli Vattenfall, Çek CEZ, Finli Fortum, İngiliz SSE plc, Polonyalı Polska Grupa ülkelerinin elektrik sektöründeki şampiyonları.
Ancak, EÜAŞ’nin küresel piyasalardaki rakipleri sadece Avrupa şirketleriyle de sınırlı değil. ABD, Çin, Hindistan, Brezilya ve Malezya’nın dev elektrik şirketleri de EÜAŞ’nin ciddi rakipleri arasında.

HERKESİN PROJEKSİYONU BÜYÜME YÖNÜNDE

Tüm bu şirketler, gerek varlık büyüklükleri gerekse yıllık gelirleri ve gerçekleştirdikleri yatırımlar bakımından EÜAŞ’den önemli ölçülerde daha öndeler. Tamamının son derece ciddi uluslararası deneyimleri bulunmakta. Bununla beraber, bu şirketlerin pek çoğunun EÜAŞ’den farklı olarak önemli bir özelliği daha bulunmakta. Küresel enerji piyasalarında faaliyet gösteren bu dev elektrik şirketlerinin temel stratejileri, küçülme değil büyüme yönünde.

Bu şirketler, bir taraftan yurtiçi ya da yurtdışında benzer faaliyet gösteren şirketleri satın alarak yatay yönde, diğer taraftan elektrik ya da gaz sektörlerinde üretimden satışa tüm tedarik zinciri boyunca birleşme ve satın almalar gerçekleştirerek dikey yönlerde tekel yapılarını geliştirmekteler. Faaliyet alanlarını sadece elektrik üretimi ile sınırlı tutmayıp, diğer enerji kaynakları ve bunların üretiminin yanında iletimi, dağıtımı ve satışıyla da ilgilenmekteler.

HÜKÜMETLERDEN TAM DESTEK ALIYORLAR

Bu şirketlerin pek çoğu, ait oldukları ülke hükümetleri tarafından, faaliyette bulundukları yabancı ülkelerden kendi ülkelerine sermaye ya da kar transfer eden ulusal şampiyonlar olarak görülmekte. Ulusal hükümetler tarafından, bu şampiyon şirketlerin mevcut egemen konumlarını korumaları için her türlü imkan sağlanmakta.
Dolayısıyla, yukarıda bahsedilen dev şirketlerin, bulundukları ülkelerdeki elektrik piyasalarının serbestleştirilmesi kapsamında bölünerek parçalanmaları söz konusu olmadı. Pek çok gelişmekte olan ülkede, kamu ya da özel büyük kuruluşlar parçalanarak küçültülürken, Fransa, Almanya, İspanya gibi ülkeler kendi ülkelerinin elektrik devlerini küresel ölçekte faaliyet gösterebilecek kendi “elektrik şampiyonları” olarak teşvik ettiler, konuyu “ulusal egemenlik” kapsamında değerlendirerek gerektiğinde önemli ölçüde korumacı davranabildiler.

EÜAŞ`IN YÖNELİMİ KÜÇÜLME YÖNÜNDE

EÜAŞ’nin yapılanması ise tam ters yönde, yani küçülme yönünde oldu. Elektrik iletim, dağıtım ve satış faaliyetleri bu kuruluştan alındı ve elektrik üretim faaliyetlerinin önemli bir kısmı da özelleştirildi. Elektrik üretim alanının özelleştirilmesi tamamlandığında, bu kuruluş muhtemelen bugünkü kurulu güç kapasitesinin yarısından daha azına sahip olabilecek, dolayısıyla küresel piyasalarda rekabet imkanları daha da sınırlı hale gelecek.

MİLLİ ŞAMPİYONLUK ESKİSİNDEN DAHA ZOR

Bu durumda akla gelen soru şu: Madem küresel elektrik piyasalarında başa güreşecek bir şampiyon şirketimiz olsun isteyecektik, her ülke kendi ulusal şampiyonlarını korurken biz mevcut yapıları neden küçültme yoluna gittik?
Türkiye, elektrik piyasalarının serbestleştirilmesi konusunda şampiyonluğu kimseye bırakmadı. Ama elektrikte milli şampiyon bir şirket yaratma düşüncesi bu aşamadan sonra gerçekleşebilir mi? Bunu söyleyebilmek, artık eskiden olduğundan çok daha zordur.
Bununla birlikte, her şeye rağmen bu kurumumuzda ciddi bir birikim ve deneyim hala mevcuttur ve EÜAŞ, bugüne kadar olduğundan daha farklı bir yapıda ve farklı stratejilerle tekrar yeni bir başlangıç yapabilir.
Ankara/Şubat 2014
nejattamzok (at) yahoo.com