Enerji Analistlerden her yıl sonu, bir sonraki yıl için öngörüler (tahminler) yapmaları beklenir. Ekonomistler tahmin yapar, sosyal bilimciler siyasi tahminler yapar, biz enerji analistleri tahminler yaparız. Bu öngörülerin bir kısmı tutar, çoğu kısmı tutmaz. Enerji Piyasaları çalışanları için 2013 yılından beri her önceki yıl sonunda bir sonraki yıl için öngörüler- tahminler yaparım. Burda yazılanlar tamamen yazarınızın kişisel görüşleridir. Takip eden yıl içinde piyasaları etkileyen çok şeyler olur. Siyasi yönetimin politik tercihleri değişir. Genel seçimler yaklaşır, seçim öncesi iyimser ekonomik finansal siyasi politikalar devreye girer, iç ve dış siyaset ister istemez ekonomik olaylara farklı yönler verir. Öyle böyle hepimiz işimizi işyerimizi yönetmek, yatırımlara yön vermek için kısa- orta- uzun dönem tahminler yapmak gerekir. Bizler beraber önümüzdeki yıl için bir tahmin yani öngörü çizeriz, sonra yıl içinde gelişen olaylara göre tahminlerde/ öngörülerimizde düzeltmeler yaparız.

Elektrik üretimi- tüketimi 2022 yılı içinde geçen yıla kıyasla %7 arttı. Yakıt kullanımı yükselen fiyatlar yüzünden nerdeyse aynı kaldı. Değişen fosil yakıtların piyasa fiyatları oldu. Fosil yakıtların fiyatları nerdeyse ikiye bazan üçe katladı, fiyatlar dalgalandı. Uzun süreli fiyat vermek imkansız oldu. Ukrayna savaşı, ve Covid-19 salgını dolayısıyla güncel olaylar öylesine gelişti ki, yazıyı çok kez yenilemek düzeltmek zorunda kaldım.

2020 yılı başından itibaren, yüzyılda bir oluşan yeni Covid-19 virüs salgını ile karşı karşıya geldik. Biz 65+ yaşında olanlar 2020 yılında ilkbahar ve sonbaharda uzun süre evlere kapandık. Şimdilerde Korona pandemi etkisi hafiflemiş gibi görünüyor. Ancak Korona enfeksiyonundan korunsak bile hareketsizlikten, kalp- diyabet- kemik erimesi gibi yaşlılık hastalıkları hepimizi vurmaya başladı. Ani Kalp krizi vakaları tüm dünyada ciddi artışlar gösterdi. Maske- hijyen - mesafe önem kazandı. Arkasından mütasyonlar geldi, Hindistan kaynaklı Delta, arkasından Güney Afrika kaynaklı Omicron varyantı ortalığa çıktı. İki doz Sinovak aşı olduk, sonra iki doz Biontech aşı olduk.

Ankara'da CSO konser salonu, Istanbul Atatürk Kültür Merkezi açıldı, çok sayıda konser ve opera izledim. Her ikisinin de mimarisine hayran oldum. Ankara Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası yeni binası açıldı, harika bir Gewandhous tasarımı yapılmış, seyirciler çevrede orkestra ortada akustik harika, alt kapalı garaj otomatik giriş çıkış ödeme sistemi kısa sürede otomobillerin tahliyesini sağlıyor, her iki büyük mimari eserin mimarlarını kutlarım.

Uzun zamandan beri tekrar 7/24 evlerdeyiz, Yaklaşan 2023 genel seçimleri, Ukrayna savaşı ve Covid-19 salgını dışında konuşacak başka konumuz yok. Her ne kadar küresel yanlış politikalar uygulansa, geç ve eksik kararlar verilse de, olumsuz yorumlar yapılsa da, bütün dünyada eğrisi doğrusuna şans eseri denk düşen oluşumlar yaşıyoruz. Korona salgını her yere, her yönetime, her ülkeye ayar veriyor, olması gereken yöne karar vericileri zorla itiyor. Toplu taşıma araçlarını kullananlar azalıyor, yaşlılar evlerinden çıkmıyor, sağlık ihtiyaçlarını doktor randevularını erteliyor, mecburi dışarıya çıkışları kendi otomobili ile yapıyor, yollar trafik karmaşası içinde kalıyor.

Salgın korkusundan başka ihalelere ödemeler ertelendi. Kısıtlı kaynaklar hızla şehir hastanelerine yönlendirildi, yarım kalmış hastane inşaatlarına kaynak sağlandı, yapım hızlandırıldı. İstanbul Anadolu Başıbüyük ve Avrupa yakasında Başakşehir Şehir hastaneleri, Ankara Etlik Şehir hastanesi hızla açıldı. Ankara Bilkent Şehir hastanesi pandemi konusunda uzman merkez oldu. Hacettepe Ankara TIP İbniSina hastaneleri tedavi konusunda uzmanlaştılar. Yerli üretim ICU (intensive care units) yoğun bakım üniteleri, tıbbi vantilatör seri imalatı hızlandı, yeni hastanelerin ihtiyacı olan sağlık personeli eski hastanelerin genç kadrolarından alındı, aile hekimleri ve taşra hekimleri görevlendirildi, tüm illerde "şehir hastanesi" inşaatlarına parasal destek verildi. Genç nüfusun sürü bağışıklığı avantajı devreye girdi. Aşı karşıtları hala var, doğru- yanlış demek için herhalde vakit daha erken. Aşının başka ihtilatlar yapma olasılıkları ortaya çıktı. Aşı üreticiler bile kesin garanti veremiyorlar. Aşı olmadan önce risk benimdir, kağıtları imzalatıyorlar. Biontech aşı ile pandemi yayımı görünür ölçüde azaldı. Vakalar büyük oranda aşı olmayanlar arasında görülmeye başlandı. Korunma, maske, hijyen, mesafe önlemleri çok etkili oldu. Yaz aylarında açık havada bulunmak mesafe önlemini etkinleştirdi.

Dünyada petrol fiyatları varil başına bugünlerde 80-90 ABD dolara çıktı. Bütün dünyada doğalgaz fiyatlarında büyük artışlar oldu. Kömür üretimi şartları değişti. Artık yeraltı madenlerinden yerli kömür öyle kolay çıkartılamayacak. Sadece sınırlı kapsamda mekanize insansız yeraltı madenleri çalışabilir. Termik santraller ilerde hepten atıl kalacak. İnsan gücü istemeyen rüzgar güneş, hidro kaynaklar önem kazanacak. Covid-19 sonrası tümüyle yenilenebilir enerji odaklı kaynaklara döneceğiz. Yatırımlar hızla yenilenebilir enerji santrallerine akacak.

GOP27 Sham-El-Sheikh toplantıları fosil yakıtlardan dönüşü ortaya koydu. Fosil yakıtlı termik santral yatırımları zaman içinde azalacak. Yenilenebilir enerji yatırımları hızla artacak. Küresel ısınma +1.5C ile sınırlandırılmaya çalışılacak. GOP27 toplantılarına siyasetçilerin ve meşhurların kendi özel jetleri ile gelmeleri epey eleştiri aldı.

***

Ukrayna -Rusya savaşı sadece çevre ülkeleri değil, tüm dünyayı etkiledi. Avrupa, Rusya'dan fosil yakıt alımını durdurdu. Yenilenebilir enerji yatırımlarına hız verdi. Kapatılan termik ve nükleer santraller tekrar açılmaya başlandı. Bütün batılı ülkelerde 2020-2022 yıllarında elektrik üretimi ve tüketiminde azalmalar oldu. Bizde ise 2022 içinde, bir önceki yıla göre enerji üretiminde çok az değişim olduğu açıklandı. Elektrik üretimimiz 334+ milyar kwsaat, kurulu gücümüz 2021 yılı içinde 103+ GWe, peak (en çok) Ağustos ayı içinde enerji çekişimizin 55+GWe açıklanması bekleniyor. 2022 sonu itibari ile DoğalGaz tüketimimiz 61+ BCM (milyar Sm3), Linyit üretimimiz 85+ milyon metrik ton, taş kömürü 1,2 milyon metrik ton, ithal kömür dış alımlarımız 50 milyon metrik ton olarak gerçekleşecek. Gerçek rakamlar 2022 yılı sonunda netleşecek. Covid-19 sürecinde üretim faaliyetlerinin göreceli azalması, elektrik talebini azalttı. Otoyollarda uzun yolculuklara çıkmadık- çıkamadık. Çoğu emekli gittiği deniz kıyısındaki yazlığında veya memleketindeki köy evinde kışı geçirmeyi tercih etti. Soba kurdu, klima çalıştırdı, doğalgaz varsa kombi bağlattı. Büyük şehirlerdeki evler boş kaldı. Otomobiller kapı önünde park yerlerinde aylarca bekledi. Petrol benzin tüketimi azaldı. Ekonomik kriz dolayısıyla benzin fiyatları hiç durmadan arttı.

Daha fazla elektrik üretimi ihtiyacı Covid-19 salgını yüzünden geçtiğimiz 2022 yılında az oranda yansıdı. Ortada durağan elektrik üretim, yatırım, ve çok az yenileme rehab faaliyeti gözlüyoruz. Özelleştirme ile özel şirketlere geçen santrallerde yeni yatırım, çevre ekipmanları ESP- FGD rehab yatırımları yapılıyor ama ne derece etkin olacak şüpheli görünüyor.

Uluslararası piyasalarda artık termik santrallere finansman yok. Yeni termik santral yatırımı yapmaya imkan yok, büyük kapasiteli ekipman satışı yok, yedek parça üretimi yok. 2022 yılı içinde yeni olarak 1320 MWe kapasiteli Hunutlu (Sugözü) ithal kömür santrali devreye girdi. Spot ithal kömür fiyatları çok yükseldi, çoğu ithal kömür yakan termik santral atıl çalışmadan bekliyor.

Avrupa ve Kuzey Amerika ülkeleri Ukrayna savaşı yüzünden Rusya için ambargo uygulamaya başladılar. Fosil yakıt alımını durdurdular. Öte yandan Rusya, kendisinden barter usulü doğalgaz, kömür, petrol alan ülkelere %20-30 oranında indirim yapmaya başladı. Bu fiyat avantajından en çok yararlanan ülkeler, Çin, Hindistan ve Türkiye oldu.

***

Son yıllarda proje finansmanlarında ciddi tıkanmalar görüyoruz. Uluslararası Kredi Derecelendirme kuruluşlarının son raporlarına göre "Yatırım yapılabilir ülke" konumunda olduğumuzu söylemek zor. Değerlendirme kuruluşları, olumsuz değerlendirme yapmak yerine, böyle durumlarda zor coğrafyalar için değerlendirme yapmayı hepten bırakıyorlar.

Petrol varil fiyatı geçtiğimiz yıl içinde 80-90 ABD $ bandında oynadı. Doğu Akdeniz gazı var ama nasıl taşınacağı henüz daha kağıt üstünde duruyor. Çözüm için en az 4-5 yıl, belki 10-yıl ister. Karadeniz doğalgaz kaynakları için offshore çalışmaları devam ediyor. Rus doğal gazı bizim için hala çok pahalı, 1000 m3 bize 1000 ABD Dolarına geliyor. Azerbaijan gazı daha pahalı. İran gazı kışın kendi iç piyasa talebini karşılayabilmek için 1-2 ay kesiliyor. Karadeniz altından gelen TürkAkımı doğalgaz boru hattı inşaa edildi bitti ama arkasından ABD yaptırımına maruz oldu, bize gelen 30milyar BCM gaz Avrupa'ya satılamıyor. İç piyasada doğalgaz ABD doları olarak ucuz, ancak ABD dolarının TL karşısındaki değeri çok arttığı için, TL olarak doğalgaz fiyatları çok arttı. Bu kış apartman yakıt ortak gider payları kat maliklerinin tahammül sınırlarını aştı.

2023 seçim öncesi rahatlatıcı ekonomik politikalar bekleniyor. Bu uygulamalar uzun dönemde enflasyonu tekrar artıracak.

Enerji piyasamızda yeniden borç yapılandırması yapıldı, yapılacak. Santral mülkiyetlerinde özelden özel mülkiyete el değiştirmeler tekrar olabilir. 2022 sonu büyümemiz en iyimser durağan olması bekleniyor, 2023 genel seçimlerine endeksli iyimser kamu tahminleri daha yüksek. Siyasiler, enerji yatırımlarının, büyüme oranından daha fazla oranda artması gereğine inanıyorlar.

***

İşletmeye giren yerli kömür yakan ucuz termik santrallerde refrakter bozulmaları, ekipman ve I&C sistem, senkron arıza duyumları geliyor. Emre amadelik düşük seyrediyor.

Batı Anadolu yerli linyit kömürlerinde çok fazla kül oranı var, suyu azaltmak için ön ısıtma gerek, çok kül yanma odası sonrası baca kanallarını tıkıyor, çok kül çok cüruf çıkıyor, külü tutmak Kükürt tutmak için çok büyük torba filtre ESP FGD gerek, bunları kül barajına taşımak için büyük su pompaları gerek, büyük kül barajı gerek.

***

Afşin Elbistan'daki diğer yeni termik santral yatırımları için istekli pek kalmadı, ortada ciddi yatırımcı yok. UzakDoğu Finansman gurupları pandemi ve yüksek yakıt fiyatları yüzünden beklemede, yeni yatırımlar için hiç aceleleri yok. Değeri çok düşmüş eski tesisleri satın almak için durum değerlendiriyorlar.

İthal kömür santral yatırım projelerinde başlananlar bitecek, ancak siyasi irade cari açığı artıran ve olumsuz etkileyen ithal kömür kullanımına net tavır koydu. Bundan sonra ithal kömür yatırımı tavsiye edilmiyor. İthal kömürün uluslararası spot piyasada fiyatı (Güney Afrika, Kolombia, Avustralya) metrik ton başına çok yükseldi.

Nükleer için "Sinop Japon projesi iptal edildi", haberleri çıktı, sonra yalanlandı. Akkuyu için yerinde inşaat çalışması devam ediyor. Üçüncü nükleer santral haberleri çıktı ancak detay verilmedi. Nükleer enerjide satınalma garantili uzun dönemli yüksek fiyat artışları piyasalara ciddi endişeler veriyor.

Çevre ekipmanlarına, temiz kömür teknolojilerine daha fazla yatırım gerekecek. Yakın gelecekte tüm dünyada kömürden tamamen kaçış, fosil yakıtlı santral yatırımlarında tümden finansman kesilmesi söz konusu olacak. Enerji stratejilerinin kritik hedefi ekonomik büyüme olurken, verimliliği artırmak, talep artışını azaltmak veya sabit tutmak gerek. Şu sıralar göreceli olarak arz fazlamız var ama bu durum uzun sürmez.

Ayrıca enerji arz fazlamızın çoğu, üretimi devamlı olmayan güneş rüzgar santrallerinden geliyor, bu santraller 7/24 emre amade değiller. Yenilenebilir enerji kaynakları yılda ancak 2000-3000 saat çalışabiliyorlar. Rüzgar- güneş- su varsa enerji var, yoksa yok. Çoğu zaman yok. Yani 103 bin MWe kurulu gücün emre amadeliği ancak yarısı oranında.

Zor günler gelir geçer, her zaman iyimser olun. Yeni yılınız kutlu olsun.

Ankara 10 Aralık 2022