HALUK DİRESKENELİ 

Bugüne kadar hep işletme hakkı öncesini konuştuk. İhale konusu termik santralin durumu nedir, kaç para eder, bütçesi nedir sorularına cevaplar vermeye çalıştık. Bugün ise işletme hakkı devri ihalesi sonrasında neler yapılmalı, işletme finansmanı nasıl sağlanır konularını ele alacağız.

Öncelikle ihale bedelinin ödemesi var. Hiçbir alıcı, bu bedeli kendi cebinden, kendi kasasından, kendi parasından ödemez. Bir kısmını mecburen öder ama yüzde 70-80’lik kısmını bir finansman kuruluşundan alacağı krediyle öder. Proje finansman kuruluşları, özel sermaye yatırım fonları, yatırım bankaları bu iş için vardır.

İşletme hakkı ihalesi sonrasında, gerekli işletme finansmanın sağlanması için, termik santrali alan firma, bahis konusu santralin son durumuyla ilgili bir değerlendirme raporu hazırlar ve finansman kuruluşlarına sunar. Bu rapora biz "Proje finans değerlendirme raporu" (Loan Application for Loan Agreement) deriz.

Bu dokümanı hazırlamak için sadece termik santral bilgisi, sadece mühendislik yetmez. Uygulamalı matematik, finans hesapları ve risk belirleme çalışmaları yapmak gerekir.

"Due diligence" raporu, durum özetidir. ”Proje finans değerlendirme" (Loan application for loan agreement) ise daha fazlasını kapsar. Burada projenin gerçekçi durumu nedir sorusuna cevap verilir. Bunun için de cevabı verilmesi gereken bir dizi soru vardır. Yenileme rehabilitasyon için neler yapılmalı, ne kadar para harcanmalı, personel için nasıl yeniden yapılanmaya gidilmeli, nereye ne kadar harcama yapılmalı, çevre normlarına uyumluluk nasıl sağlanmalı? 

Bu arada işletmenin lisans yenilemesi, çevre normlarına tam uyumluluğu, yakıt kalitesinin yükseltilmesi, randımanın artırılması, emre amadeliğin yükseltilmesi, personel durumu, personel politikası, yerel halkla ilişkiler, meslek odaları ve yakın çevre üniversiteler ile ilişkiler, kamu ile ilişkiler, bütün bunlar tek tek incelenir, işlenir, fiyatlanır. 

Finansman kuruluşlarının değerlendirmesi, diğer değerlendirmelerden daha sert ve daha acımasızdır. Yanlış, yanıltıcı bilgi verirseniz finansman alamazsınız, bulamazsınız. Üstelik sadece o kuruluştan değil, başka hiçbir kuruluştan da kolay kolay finansman bulamazsınız. Çünkü bu piyasada birinin finansman vermeye yanaşmadığı projeye diğerleri de daha bir kuşkuyla bakar. 

Burada kuşlardan, çiçeklerden, böceklerden bahsedemezsiniz, bahsetseniz bile burada her şey fiyatlanır, para birimine çevrilir. Bu yüzden proje finansman müracaat (Loan Application for Loan Agreement) raporunuzu çok dikkatli ve detaylı hazırlamalısınız. En ufak teknik yanlış, teknik hata, mevcut durumda saklama çarpıtma olmamalıdır. 

İmla hatası bile olmamalıdır. “Raporda yanlış teknik açıklama -hata- yanlış imla var” diye geri çevrilen birçok proje vardır ve bu durum çok doğaldır. Yanlış bilgi vermeyeceksiniz. Boş anlamsız doküman sunmayacaksınız.

Proje finansmanı uluslararası işbirliği gerektirir. Projeyi çok sayıda finansman kuruluşu inceler, aralarından bazıları ikna olur, pay koyar. Uluslararası finansman ihtiyacı için verilen dokümanın İngilizce olması gerekir. Kullanılan İngilizce çok iyi olmalı. Dokümanın kapsamı çok dolu olmalı. Rakamlar, hesaplar, açıklamalar mantıklı, doğru, ikna edici olmalı.

İşletme hakkı devri ihalesi sonrasında en iyi fiyatı verip kazanan firmanın, ihale sonrası devir öncesi yapması gereken şeyler var. Önce finansman bulmak zorunda. Bu iş için yapacaklarını sıralamak, belirlemek, fiyatlamak, rapor haline getirmek zorunda.

Aldığı finansman paketini makul bir zaman dilimi içinde faizi ile beraber geri ödemek zorunda. Piyasalar 6-8 yıl arasında bir süreyi makul buluyorlar. Daha kısa süre olsa daha makul. Bu sürede geri ödeyebileceğinizi rakamlarla ispatlamak zorundasınız. İşletme masraflarınız belli, kullanacağınız kömürün maliyeti belli, santralin randımanı, emre amadelik, elektrik satış fiyatı belli. Hazineye ödeyeceğiniz yıllık bedel belli.

Nasıl bir rehabilitasyon programı yürütecek, neleri değiştirecek, hangi ekipmanları ekleyecek, nasıl bir personel politikası uygulayacak, nasıl bir kömür zenginleştirme yapacak? Rehabilitasyon içinde yeni emniyet valfleri, kurum üfleyiciler, fanlar, pompalar, enstrümantasyon ve kontrol sistemleri var mı? Mevcutlar ile devam edebilirler mi? 

Önce buhar kazanını yukardan aşağı basınçlı su ile komple temizleyin. Birikmiş toz toprak cüruf kir pas gitsin. Her şey net ortaya açığa çıksın. Bozuk çürük eskimiş ne var görün.  Buhar borularının et kalınlığını kontrol edin. Sonra izolasyonları yenileyin.

Emniyet valfleri (safety valves) büyük ihtimal en ucuz (<25K$) olanından seçilmiştir. Basınç yükselmesi sırasında tepki süreleri uzundur. Basınçlı borular hiç durmadan patlar. Daha yeni modern tepki süresi daha kısa emniyet valfleri (>50K$) ile değiştirin.

Kurum üfleyiciler azdır, eksiktir, çoğu çalışmıyordur. Hesap yapın daha çok sayıda, daha yeni kurum üfleyicilerle yenileyin. Rotary (döner tip, adet başına >2K$) veya recractable (sürmeli itmeli çekmeli, adet başına>10K$) tiplerin yerlerini ve sayılarını yeniden belirleyin. Her vardiyada (8 saatte bir) mutlaka çalışsın emin olun.

Enstrüman ve kontrol sistemi herhalde eskidir, değiştirin. Bütçesi >100m US$. Manuel çalışmasını mutlaka sağlayın. Personelinizi sistemi otomatik ve manuel çalıştırabilecek kapasitede eğitin. Otomatik sistemler her zaman bozulabilir, personel en zor şartlarda manuel olarak sistemi çalıştırabilmeli veya durdurabilmeli.

Buhar türbinlerini komple elden geçirebilecek bir uzman firmayla çalışın, periyodik bakımlarını, yedeklemeleri uzun dönem için şimdiden yapın. Uzun dönem bakım onarım anlaşmaları araştırın. Buhar türbin çalışmasını uzun süreli "Risk" etmeye gelmez. 

Toz tutma elektro filtreleri (EPS) yeni normlara uygun çalışabiliyor mu? Yenilemek, büyütmek gerekir mi? Avrupa normlarına uygun baca gazı toz tutma yapabilecekler mi? 

Bacagazı kükürtsüzleştirme tesisi (FGD) var mı? Mevcutlar düzgün, normlara uygun çalışıyor mu? Hiç yok, yeni almak gerekiyor mu? 

Mevcut kömür kalitesi nasıl? Çoğu kömür sahamızda kömür kalitesi düşüktür. Çoğu santral tüvenan (topraktan çıkarıldığı gibi), yani hiçbir ayıklama ve/veya zenginleştirme/ hazırlama/ yıkama işlemi yapılmaksızın kömürü taşı toprağıyla buhar kazanına yolluyor, kömür değirmenleri ayıklanmamış taş toprak öğütmek zorunda kalıyor.

Oysa kömürü yanmayan taş topraktan arındırmak, kömürün ısıl değerini yükseltmek, kömür kullanımını daha ekonomik hale getirmek ve kömür kullanımından kaynaklanan çevre kirliliğini en aza indirmek için kömür yıkama/hazırlama, hatta nem azaltıcı işlem uygulanmalıdır. 600-1000 kcal/kg alt ısıl değerde kömür kullanan santrallerimiz var.

En basit el emeğiyle taş toprak ayıklamak bile kalorifik değeri yükseltir. Kömür yıkama tesislerinin, sağlayacakları fayda düşünüldüğünde, maliyetleri de çok değil; >10m US$ civarındadır.

Kalorifik değer yükselince toz tutma filtrelerinin yükü azalır, kül barajına daha az kül-cüruf gider, kül barajı kullanım ömrü uzar. 

Kül barajını iyi inceleyin. Ne kadar yıl daha depolama yapabilir hesaplamaya çalışın. Dolunca üstünü tarım toprağıyla örtün. Çok iyi asma, üzüm, bağ araziniz oldu. Üzüm yetiştirin. Avrupa'da Amerika'da çok iyi üzüm yetiştiriyorlar. Şarap yapıyorlar. Tarım insanı için istihdam yaratmış olursunuz. Yerel komşu insanı size her zaman lazım. 

Ön yanma, startup sırasında sadece fueloil (6) kullanın. Doğalgaz kullanımından bahsetmeyin, komik olursunuz, derhal iş bilmez olarak sıfatlandırılırsınız. Doğalgazın yanma sıcaklığı çok yüksektir. Doğal gaz kullanırsanız tüm kazan yanma odası ve kızdırıcı borularını daha yüksek alaşımlı daha pahalı borularla değiştirmeniz gerekir. Değiştirmezseniz kömür yanması için uygun karbon çeliği borular doğalgaz yanması sırasında yanar, patlar. O kadar çok doğalgazınız varsa zaten kombine çevrim santrali kurun, kömür santraliyle işiniz ne? 

Eski kazanlarda eski çevre normlarına uygun olarak toz tutma elektro filtrelerinin kapasitesi küçük tutulmuştur. Eskiden metreküp (m3) bacagazı başına 1000 mg yeterli idi, daha sonra 200’e ve ardından 100’e indi, şimdilerde 10 mg telaffuz ediliyor.

Yeni daha sert Avrupa normlarına uygun çalışamazlarsa, değiştirilmeleri büyütülmeleri gerekir. Uyanık Doğu Avrupalı üreticiler basit geometrik büyütme yapıyorlar, göz boyuyorlar, sakın kabul etmeyin, olmuyor, tutturamıyorlar. Siz eskisini atın yenisini alın.

Bizim 150-210 MWe aralığındaki termik santrallerimize uygun toz tutma elektro filtrelerin montaj dahil ünite birim fiyatları >10m€ bütçesini geçmez. Elektrik sarfiyatı az, toz tutma kapasitesi yüksek olsun. Bacadan çok az bile olsa toz çıktığı gözle fark edilmesin. Avrupa normları çok sertleşti, şimdiden uymak lazım.

Toz tutma elektro filtrelerinde tutulan uçucu kül (fly ash) çimento fabrikalarında çimento katkı maddesi olarak değerlendirilir. Fiyatı ton başına 10-20 US$ eder. 

Büyük ihtimalle sizde bacagazı kükürtsüzleştirme ünitesi (flue gas desulphurization, kısaca FGD) yoktur. Gecikmeden piyasa araştırmasını yapın. Elinizdeki kömürün analizini vereceksiniz, kömür zenginleştirme sonrası gelen kömürün analizini verin. Yoksa yanlış sipariş verirsiniz. 150-210 MWe aralığındaki termik santral üniteleri için şu anki piyasa bütçesi >25 m US$.

Bacagazı kükürtsüzleştirme ünitesinden çıkan ıslak kül, cüruf ve alçı atığını değerlendirecek yerel yakın endüstrilerle temasta olun, bunları değerlendirmek mümkün. Hem elden çıkarırsınız hem para kazanırsınız. Pazar fiyatı bu aralar ton başına 10 US$ civarındadır.

 

Yeniden yapılanma her zaman lazım. Uygulanabilir bir personel politikası yapın. Kamu elinde gerekli gereksiz, politik amaçla çok sayıda kalifiye olmayan personel işe alınmış olabilir. Öncelikle emeklilik çağını aşmış personeli emekli edin. Sonra daha genç kalifiye eğitimli personel işe alın. İşbaşı şirket içi eğitim yapın. Kurum hafızasına sahip tecrübeli teknik personeli tutun, iyi ücret verin. Kurum hafızasını sakın kaybetmeyin.

Yakın yerel komşu üniversitelerle temas kurun. Mühendislik öğrencilerine yaz stajı imkanı tanıyın. Onları staj süresinde sakın başıboş bırakmayın. Uzun zor zaman isteyen işler verin, önlerine hedef koyun, istekle büyük keyifle yapacaklardır. 

Üniversite bilim adamlarına, akademisyenlere bilimsel tez konularında yardımcı olun, zorlandığınız konularda araştırma isteyin. Bölgenizde vazgeçilmez olun. 

Yerel meslek odalarıyla temasta olun, EMO, MMO, TMMOB, kongre konferans fuar çalışmalarına destek olun, sponsor olun. Çok para tutmaz.

Mutlu, barışık, geliri yükselmiş, çocuklarına iş aş eğitim sağlamış, komşu yerel halk, size her zaman lazımdır, size her zaman destek olur.

Non-recourse (Geri dönüşümsüz- Proje kefaletli) finansman bizde hala yok. Finansman istiyorsanız, hala mevcut mülkünüzü ipotek edeceksiniz. Finansman ihtiyacı olan kuruluşların bu konuya daha çok ağırlık vermeleri, değer bulunan projeler üretmeleri, hatasız ciddi, makul sürede kendini geri ödeyebilecek finansman modelleri ortaya koymaları lazım. Uluslararası proje finansmanı çok ciddi iştir. Ciddi emek, bilgi, tecrübe ister. Hepinize güzel bir çalışma haftası dilerim. 
Haluk Direskeneli / Enerji Günlüğü - 7 Kasım 2016