ENERJİ GÜNLÜĞÜ - HABER/ANALİZ / MEHMET KARA
Azerbaycan ve Türkmenistan, Hazar Denizi’ndeki iki ülke sınırında bulunan hidrokarbon sahasının mülkiyeti konusundaki anlaşmazlıklarına son verdiler. Böylece Türkmenistan petrol ve gazının Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye üzerinden batıya akışının önündeki bariyer de kalkmış görünüyor. Peki bu noktaya nasıl gelindi?
Türkiye, 1990’lı yılların başlarında Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte ortaya çıkacak yeni dünyada kendisine önemli bir yer edinmeyi hedefliyordu. Sovyetler Birliği bünyesindeki Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Azerbaycan ve Kazakistan gibi ülkelerle dil ve kültür ortaklığı ya da benzerliklerinin bu iş için büyük bir avantaj sağlayacağına kesin gözüyle bakılıyordu. Türkiye bu ülkelere ihracat yapabilir, onlardan hammadde alabilir, Türk şirketleri oralarda bağımsız ya da ortak yatırımlara imza atabilirdi.
BAVUL TİCARETİNDEN ÖTEYE GEÇEMEDİ
İlk yıllarda bu ülkelerle Türkiye arasında yoğun insan ve mal hareketleri gözlendi. Bu ülkelerde bulunmayan ancak kapitalist blokta bolca bulunan ürünler Türkiye üzerinden bu pazarlara doğru yelken açtı. Kimi şirketler, söz konusu coğrafyalarda sabit yatırımlara da girişmek istedi. Eski Sovyet cumhuriyetlerinin vatandaşları Türkiye’de para edecek ürünlerle doldurdukları bavullarıyla gelip, boşalttıkları bu bavulları kendi ülkelerinde bulunmayan ürünlerle doldurup geri dönmeye başladı. Bavul ticareti olarak adlandırılan ve çoğunlukla İstanbul Laleli’deki mağazalar üzerinden yürüyen bir ekonomi ortaya çıkmıştı. İlerleyen yıllarda mal hareketleri daha nizami bir hale getirilince bavul ticareti eski cazibesini kaybetti.
30 YILDA BİR ARPA BOYU YOL
Aradan 30 yıl geçtikten sonra gelinen noktaya bakıldığında, Türkiye’nin söz konusu ülkelerle arasındaki dil ve kültür ortaklığı avantajını kullanılabildiğini söylemek zor, hatta imkansız. Türkiye’nin bu ülkelerle ticareti elbette gelişti. Ancak bu ülkelerin toplam dış ticaret hacminde yaşanan artışların yanında Türkiye ile alışverişlerinin çok da ciddi bir seviyeye ulaştığı söylenemez. Yani bu konuda bir başarıdan söz edilemeyeceği ortada.
ÖRNEK İLİŞKİ: AZERBAYCAN-TÜRKİYE
Tüm bu anlatılanların dışında, çok özel başarılar da yok değil. Azerbaycan ile Türkiye arasındaki enerji işbirliği buna en güzel örnek. Hazar petrollerini dünya pazarlarına Türkiye üzerinden aktaran Bakü Tiflis Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı projesi ile başlayan bu süreç, ardından Bakü-Tiflis-Erzurum doğal gaz boru hattı ile devam etti. 2018 yılında devreye giren Trans Anadolu Gaz Boru Hattı Proiesi (TANAP) ise bugüne kadar yapılanların en büyüğü oldu. Ayrıca TANAP’ın rolü sadece Türkiye’ye gaz getirmekle sınırlı değil. Bu hat üzerinden gelen doğal gaz aynı zamanda Avrupa’ya da aktarılıyor.
YENİ BAŞARI HİKAYELERİ NEDEN OLMASIN?
Türkiye’nin Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla ortaya çıkan Türk devletleriyle ilişkilerinde yeni başarı hikayeleri yazılabilir mi? Neden olmasın? Hatta bu hikayelerden biri Türkmenistan ile birlikte yazılabilir. Hem de Azerbaycan’ın da katkılarıyla. Peki nasıl? Bu sorunun cevabı, geçtiğimiz günlerde Hazar Bölgesi’nden gelen bir haberde saklı. Hem de Türkiye ve muhataplarının gözünü ve kulağını Doğu Akdeniz’deki gelişmelere çevirdiği şu dönemde gelen bir haber bu.
ÖNCE SAHANIN ADINDA ORTAKLAŞTILAR
Türkmenistan ve Azerbaycan, geçtiğimiz günlerde, Hazar Denizi’nde yaklaşık çeyrek asırdan bu yana devam eden bir anlaşmazlığı geride bırakan bir mutabakata imza attı. Anlaşmazlık konusu, Hazar Denizi’ndeki büyük bir petrol ve gaz bloğunun sahipliği idi. Azerbaycan yönetiminin Kepez, Türkmenistan yönetiminin Serdar diye adlandırdığı bu hidrokarbon sahası için hem Bakü hem de Aşkabat yönetimi “tek sahibi biziz” diyorlardı. İki ülke, yaptıkları görüşmelerde önce sahanın adı konusunda anlaşmaya vardı ve bu hidrokarbon sahasına Dostluk adını vermeyi uygun buldu.
DOSTLUK SAHASINDA ELBİRLİĞİ
Bakü ve Aşkabat yönetimleri, Hazar’da iki ülke münhasır ekonomik bölge sınırında yer alan Dostluk sınırları içinde ortaklaşa keşif ve saha geliştirme çalışmaları yapma konusunda anlaştılar. Taraflar, anlaşmaya Türkmenistan’ın başkenti Aşkabat’ta imza koydu. Bakü merkezli Trend haber ajansı, bir SOCAR sözcüsüne dayandırdığı haberinde Sovyetler Birliği döneminde toplanan sismik verilere göre, Dostluk bloğunun hidrokarbon potansiyeli açısından Karabağ açık deniz sahası ile karşılaştırılabileceğini aktardı. Bakü’nün 120 kilometre doğusundaki Karabağ sahasının tahmini rezervi ise yaklaşık 400 milyon varil petrol eşdeğeri olarak hesaplanıyor.
Türkmenistan hükümetinden yapılan konuya ilişkin açıklamada iki ülke arasındaki ilişkilerin son birkaç yıldır giderek sıcaklaştığına dikkat çekildi. Bu çerçevede Türkmen Cumhurbaşkanı Gurbanguli Berdimuhammedov’un geçtiğimiz yıl Mart ayında Bakü’ye yaptığı ziyaretin ardından her iki ülkenin de çekişmeli blokta güçlerini birleştirmeye karar verdikleri ifade edildi.
HAZAR AŞILIYOR TÜRKMEN GAZI BATI YOLCUSU
Aşkabat yönetimi, Dostluk sahasına ilişkin anlaşmayı hem buradaki hidrokarbon yatırımlarına hem de her iki ülke ekonomisine yabancı sermaye çekilmesi için bir ek teşvik olarak değerlendiriyor. Trend AZ’a açıklama yapan SOCAR sözcüsüne göre ise her iki ülke de artık Dostluk bloğunun ortak keşfi ve geliştirilmesi için ticari ve teknik şartlar gibi ayrıntılar üzerinde anlaşacak. Büyük olasılıkla yeni modern sismik veriler ışığındaki aramalar için yeni sondaj kuyuları açılacak. Azerbaycan ile Türkmenistan arasında varılan anlaşma, 1990’lı yıllarda çok konuşulan bir konuyu yeniden Türkiye gündemine getirmeye aday. Hatta buna kesin gözüyle bakılabilir. Zira enerjide dışa bağımlı Türkiye’nin kardeş ülkelerde fazlasıyla bulunan bu kaynakları kendi ihtiyacını karşılamanın da ötesinde uluslararası piyasalara taşıma potansiyeli bulunuyor.
DOĞU-BATI ENERJİ OYUNUNA YENİ AKTÖR
İşte tam bu noktada TANAP, Mavi Akım, TürkAkım, Bakü Tiflis Erzurum Doğal Gaz boru hatları ile Bakü Tiflis Ceyhan ham petrol boru hattını topraklarından geçiren Türkiye’nin stratejik konumu bir kez daha bölgede ve dünyada enerji ve diplomasi koridorlarında yoğun şekilde gündem oluşturacaktır. Türkmenistan petrol ve gazının batıya ulaştırılması için yeni güzergahlar, yeni boru hattı projeleri ya da mevcut hatlar üzerinden aktarılmasına yönelik formüller geliştirileceği kesin. Ve tabii bunlardan en az biri realize olup, Hazar bölgesi enerji dengelerine yeni bir oyuncunun daha katılmasını, yani Türkmenistan’ın da oyuna dahil olmasını beraberinde getirecektir.
TÜRKİYE’NİN ROLÜ PERÇİNLENECEK
Türkmenistan ve Azerbaycan’ın Hazar denizinde vardıkları mutabakat, daha şimdiden bölgedeki oyuncuların pozisyonlarını yeniden gözden geçirmelerini gerektirecek yeni bir dengenin ayak seslerini beraberinde getiriyor. Kendi topraklarından geçecek her ilave enerji emtiası, Türkiye’nin bu alandaki rolünü de perçinleyecektir. Hem geçiş ülkesi olarak hem de belki TPAO ve/veya BOTAŞ eliyle Hazar’daki ilgili sahalardaki olası hissedarlığı ve mevcut taşıma hatlarının paydaşı olarak...
ANLAŞMAZLIK NASIL ‘DOSTLUK’A EVRİLDİ?
Hazar denizindeki Azerbaycan ve Türkmenistan sınırının kesin tanımı, 1991 yılında Sovyetler Birliği'nin dağılmasının hemen ardından yapıldı. Ancak daha en başından itibaren bu sınır meselesi iki ülke arasında bir çekişme konusu haline geldi. Her iki ülke de kendi deniz sınırı yorumlarının ardından tam sınırdaki bir bloğun mülkiyeti konusunda çatışma noktasına geldi. Her iki taraf da bu blokta kendi sismik veri toplama çalışmalarını ayrı ayrı gerçekleştirdi veya düzenlemeye çalıştı. Bu konudaki en son ihtilaf 2012 yılına dayanıyordu.
EN BÜYÜK DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMI
Türkiye’de halen tek seferde yapılmış en büyük yabancı sermaye yatırımı unvanı da Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi SOCAR tarafından gerçekleştirilmiş projelere ait. Önce Petkim’i satın alan SOCAR, ardından STAR Rafineri ile Türkiye’nin ikinci rafinaj oyuncusunu ortaya çıkardı. Bu arada SOCAR-BOTAŞ ortaklığıyla hayata geçirilen TANAP üzerinden taşınan gazın çıkarıldığı sahalarda da Türkiye’nin ortaklığı söz konusu. Öte yandan SOCAR şimdi de küresel enerji oyuncularından BP ile birlikte Türkiye’ye yeni bir petrokimya kompleksi daha kazandırmak üzere çalışıyor. BP-SOCAR ortak petrokimya tesisleri projesi için nihai yatırım kararının bu yıl içinde alınması bekleniyor.