HALUK DİRESKENELİ
Her yıl sonu, bir sonraki yıl için öngörüler (tahminler) yaparız. Bunların bir kısmı tutar, çoğu kısmı tutmaz. Yıl içinde enerji piyasalarını etkileyen çok şeyler olur. Siyasi iradenin politik tercihleri değişir. İç ve dış siyaset olaylara farklı yön verir. Yine de öyle- böyle işyerimizi yönetmek, yatırımlara yön vermek için tahmin yapmak lazımdır. Bizler beraber bir öngörü çizeriz, yıl içinde gelişen olaylara göre tahminlerde düzeltmeler yaparız.
Kurulu gücümüz 2017 yılı içinde 82 GWe, peak (en çok) Ağustos ayı içinde enerji çekişimiz 45 GWe oldu. 2017 içinde Doğalgaz tüketimimiz 52 bcm (milyar Sm3), linyit üretimimiz 50+ milyon metrik ton, taş kömürü 2 milyon metrik ton, ithal kömür dış alımlarımız 30 milyon metrik ton olarak gerçekleşecek.
Ortada az miktarda artan elektrik üretim, yatırım, rehabilitasyon faaliyeti görüyoruz. Özelleştirme ile özel şirketlere geçen santrallerde yeni yatırım, çevre ekipmanları ESP- FGD rehabilitasyon yatırımları hala yok, varsa bile çok az, hepsi 2018 sonrasında uzatılacak muafiyete sığınıyorlar. Ancak çevre yatırımlarında muafiyet uzatması herhalde olmayacak.
Geride bıraktığımız yıl proje finansmanlarında ciddi tıkanmalar görüyoruz. Kredi derecelendirme kuruluşlarının son raporlarına göre “Yatırım yapılabilir ülke” konumundan uzun zamandır çıktık. Bazı değerlendirme kuruluşları, olumsuz değerlendirme yapmak yerine, değerlendirme yapmayı hepten bıraktılar.
Uluslararası piyasalara güven vermemiz lazım. Yabancı yerleşik yatırımcılar, ellerindeki malı, mülkü, hisseyi bırakıp gidiyorlar. Bu arada yeni yatırımcılar piyasaya giriyor. Bu şartlara ABD Merkez Bankası (FED) faizlerinin yükselmesi, yıl içinde üçer aylık yenilemelerle 25 baz puanlık artışları eklenince, anlıyoruz ki, sıcak para tüm dünyadan emilip ABD piyasasına yönlenecek.
Petrol varil fiyatı geçtiğimiz yıl içinde 100 dolardan 35 dolara indi, sonra 60-65 dolar bandında durdu. Bizim gibi petrolü olmayanlar için iyi. Kuzey Irak gazı, İsrail gazı konuları henüz daha kağıt üstünde duruyor. Gerçekleşmesi en az 4-5 yıl ister.
Rus doğalgazında uzun süreli anlaşmalardan dolayı bir fiyat ucuzlaması beklentisi var. Alman sınırında Rus gazının fiyatı 1-MMBTU için 11 dolardan 6 dolara indi. ABD kayaçgazı miktarının artması ve Alman yenilenebilir enerji teşviklerinin bunda payı var. Petrol fiyatına bağlı olarak Rus doğal gazında indirim olması gerek. Bizim tarafta fiyat konusunda son tüketiciye ulaşan bir değişiklik yok. Alımda toptan fiyatlarda indirim var ama son kullanıcı fiyatlarında indirim henüz yok.
Körfez sermayesi için, çok ucuza alınacak yatırım imkanları ortaya çıktı. Özellikle Suudi, Katar ve diğer körfez ülkelerinin finans kuruluşları, özelleşen ve ucuzlayan enerji santrallerini satın almak için danışmanlar kullanmaya başladılar. FinansBank, Katar sermayesine satıldı. Enerji piyasamızda el değiştirmeler yakında bekleniyor. 2017 sonu büyümemiz yüzde 6 tahmin ediliyor. Siyasiler, enerji yatırımlarının, büyüme oranından daha fazla oranda artması gereğine inanıyorlar.
Mevcut ortamda bütün bunları telaffuz etmek zor. Kamu harcamalarını karşılayacak gelirleri bulmak kolay değil. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ve Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK), yeni elektrik üretim santrallerinin devreye girmesinde kolaylıklar göstermeye başladılar.
Eskiden test deneme kontrol geçici kabul işlemleri ciddi ve uzun sürede yapılırken, şimdilerde çok çabuk yapılmaya başlandı. Yerli yakıt kullanacak olan Çayırhan - 2, Trakya Saray, Eskişehir Alpu, Konya Karaman, Afyon Dinar, termik santralleri hızla devreye girsin isteniyor.
Yerel insan Eskişehir ve Trakya bölgelerinde termik santral yatırımlarına mesafeli. Yararına inanmıyorlar. Zorlama ile bir yere varılmaz, yatırımın yapılması için insanları makul açıklamalarla ikna etmek lazım.
Yeni işletmeye giren ucuz santrallerde refrakter bozulmaları, ekipman ve I&C sistem, senkron arıza duyumları geliyor. CFB tasarımlar yerli linyite uyumlu çalışmıyor. Afşin-B benzeri “indirect firing pulverized coal combustion” ön ısıtmalı dolaylı pülverize kömür yakma tasarımı bizim yerli linyit kömürleri için daha uyumlu görünüyor.
Hamitabat 1200 MWe (eskisi devreden çıkıyor, yeni kurulan üniteler devreye giriyor) ve Kırıkkale 840 MWe kombine çevrim santral inşaatları bitti. Buralarda geçici kabul deneme çalışmaları başladı. Ancak herhangi bir sebepten Rus gazı bir şekilde kesilirse ne olur? Ciddi bir gaz tedarik riskimiz var. TürkAkımı henüz devreye girmedi.
Afsin Elbistan - A için yeni haber yok, özelleştirmeyi alan grup, 4x344 MWe rehabilitasyon ve yeni 2x344 MWe üniteler için mühendislik çalışmasına başladı. Böyle büyük projeler için büyük finans paketi ve tecrübeli kadro istihdamı gerek.
Afşin Elbistan - A santralinin tek ünitesi nadiren bir süre yüksek ilave yakıt ile çalışıyor, diğer üç ünite hiç çalışmıyor. Bu santrali yeniden onarmak beyhude görülüyor, sökülüp yeniden yeni tasarımla yapılması daha uygun olur, düşüncesindeyiz.
Afşin Elbistan - B santralinin iki ünitesi arızalı idi, yeni onarıldı devreye girdi. Emreamadelik istenen seviyede değil. Genel rehabilitasyon hala bitmedi. Çalışan ünitelerin emreamadeliği istenen seviyede değil. Çöllolar sahası, heyelan dolayısıyla hala kapalı. Kışlaköy kömür sahasından, çoğu kamyon taşımasıyla gelen yerli açık ocak kömür bu sistemi daha ne kadar götürecek?
Afşin Elbistan'daki diğer yeni termik santral yatırımları için öylesine gelen istekli pek kalmadı, ortada ciddi yatırımcı yok. Kore, Çin, Katar firmaları, meraklarından gelip santralleri gezdiler, ancak ortada net bir durum henüz yok. Bank of China (PBoC) eskisi kadar istekli değil. Kore, Japon, Katar, BAE finansman gurupları beklemede, durum değerlendirmesi yapıyorlar, yeni yatırımlar için aceleleri yok. Değeri çok düşmüş eski tesisleri satın almak için durum değerlendiriyorlar.
İskenderun Körfezi, Biga yarımadası, Çatalağzı, Aliağa, Amasra bölgelerinde ithal kömür santral yatırım projeleri vardı. Başlananlar bitecek ancak siyasi irade cari açığı artıran ve olumsuz etkileyen ithal kömür kullanımına net tavır koydu. Bundan sonra ithal kömür yatırımı yok. İthal kömürün uluslararası spot piyasada metrik ton başına fiyatı 90-100 dolar, yani zaten çok pahalı.
Bonn Almanya iklim değişikliği COP23 toplantılarından sonra kömür ve fosil yakıtlar karşıtı ciddi yaptırımlar gündeme gelebilir. COP-22 Marakesh Konferansı sonrası bilgilenme, konumlanma devam ediyor. Çevre ekipmanlarına, temiz kömür teknolojilerine yatırım gerekecek. Yakın gelecekte kömürden tamamen kaçış, finansman kesilmesi söz konusu olacak.
Güneydoğu HES yatırımları bölgedeki olaylardan etkilendi. Güneydoğu'da yeni enerji yatırımları yok. Bölge enerji - elektrik emiyor, kullanıyor, fakat insanlarımız fatura parasını ödemiyor. Güvenlik için daha çok para harcamak yerine sorunları diyalog ile çözme imkanlarını araştırsak daha akılcı olacak, deriz.
Yenilenebilir Enerji Kaynaklarını Destekleme Mekanizması (YEKDEM) uygulaması, yenilenebilir enerji piyasasına belli öğretiler getirdi. Şirketler ne yapacaklarını iyi öğrendiler. Hidro, güneş, rüzgar yatırımları yoluna girdi. Birim elektrik üretim maliyetleri azalmaya başladı. Bunlar en sevindirici haberler, yerli imalat imkanları da artıyor.
Güneş ihtisas bölgelerinin faaliyete geçmesi ile daha yüksek, daha ciddi GES kurulu güçlerine ulaşılabilir. Her biri 1000 MWe kapasiteli RES ve güneş YEKA çalışmaları sonuçlandı. Devamını bekliyoruz.
2018 içinde beraber cevaplamak zorunda olduğumuz sorular var. Enerji pazarlarının durumu ne halde? Belirgin bir toptan fiyat oluştu mu? ETKB, EPİAŞ, EPDK yatırımcılara ve bankalara yeni yatırım için yeterli güveni verecekler mi? Kapasite fiyatlamaya ne zaman geçilecek? TEİAŞ 10 yıllık planları, yeni bağlantıları için değişip EPDK'dan tarife izni aldı mı?
Hidroelektrik ve termik gaz için yeni ulusal planlar var mı? Ulusal şebeke (grid) müsait mi? Ulusal şebekede son durum nedir? "N-1" için güvenli mi? Hükümet programında henüz net rakam, hedef göremedik.
Rüzgar ve güneş enerji üretimi artık ucuz, elektrik pazarında güvenle ve belki çok daha fazla yatırım olabilir. Kömürlü bir termik santralin birim kW yatırım maliyeti halen 1500-2000 dolar iken, güneş santralleri için fiyatlar kW başına 700-800 dolar seviyelerine indi.
Öte yandan güneş santralinin yıllık kullanımı 2000 saat, termik santralin 6000 saat. Güneş için yakıt fiyatı yok, kWh başına satış 3-4 dolar-cent, termik santralde 5-6 dolar-cent, nükleerde 12.35 dolar-cent.
Nükleer santral birim kW yatırım fiyatı çok çok pahalı, elektrik satış birim kWh fiyatı inanılmaz pahalı. Bu pahalı yatırıma neden devam ediyoruz, anlaşılır değil. Nükleer için yerli yakıt imkanı nedir, birden fazla ülkeden yakıt import imkanı bulundu mu? Kullanılmış yakıt (nükleer atık) nereye, ne maliyetle gidecek? Cevaplar yoksa, nükleer işinden vazgeçme imkanı nedir? Vazgeçmenin maliyeti nedir? İleriye dönük üretim ve tüketim tahminleri için en az maliyetli modeller ne zaman yapılacak? COP23 Bonn toplantısından sonra termik santral maliyetleri ne olacak. Bu yerli kömür kullanacak termik santrallere proje finansmanı nereden gelecek?
Enerji stratejilerinin kritik hedefi ekonomik büyüme olurken, verimliliği artırmak, talep artışını azaltmak veya sabit tutmak gerek. Yapabilecek miyiz? Nasıl olacak? Güney sınırımız ötesindeki sıcak çatışmaların seyri değişti. Savaşta kazanan taraf olmaz. Savaştan kaçınmak istiyorsanız, her zaman savaşa hazır olmalısınız. İş hayatı için 2017 zor geçti, 2018 daha zor geçecek.
İşlerinizi yönetirken, yatırım hesabınızı kendi öngörülerinize uygun yapın. Türkiye'nin iş insanlarının aklı selimine güvenin. Biz buradayız, bu güzel ülkenin insanlarıyız. Büyük iç piyasa gücümüze inanın.
Borçlanmayın, nakitte kalın, artan paranız varsa borçlandığınız para biriminden tasarruf edin, masraflarınızı azaltın, mevcut işletmenizi yürütün. Reklam, mühendislik, fizibilite çalışmalarınıza devam edin.
Zor günler gelir geçer, merak etmeyin. Yeni yılınız kutlu olsun.
Haluk DİRESKENELİ - Enerji Günlüğü / Aralık 2017