Son dört-beş aylık sürede uluslararası piyasalarda ham petrol fiyatları yüzde 30`a yakın gerileme yaşadı.

Her benzeri gelişmede olduğu gibi bu gelişmenin sonrasında da sokaktaki vatandaşın, hatta pek çok acar gazetecinin aklına takılan bir soru var: Petrol fiyatları bu kadar gerilerken benzin ve motorin (akaryakıt) fiyatlarının neden aynı hızla gerilemez?

Aslında haklı bir soru. Ama bu soruyu soran, haklı kalabilmek için bazı şeyleri bilmek durumunda. Yoksa, soruları gerçeği öğrenmek amacıyla sormadığı, bunu bir tepki olarak ortaya koyup, birilerini de hedef tahtasına oturtmak için yaptığı hemen sırıtır. Hoş, böylesi tavırların da alıcısı yok değil tabii...

Şimdi bunları bir kenara bırakıp, elimizden geldiğince, dilimiz döndüğünce akaryakıt fiyatlarının nasıl ve hangi faktörlerin ışığında belirlendiğini ya da oluştuğunu anlatmaya çalışalım. Umarız faydası olur... Hatta eksik bıraktığımız ya da konunun dikkate almadığımız yönleri olduğunu düşünüyorsanız, lütfen haber verin, bilgilenelim, düzeltelim, bu yazıyı daha da geliştirelim...

Haydi başlıyoruz...

Türkiye`de akaryakıt sektöründe 1 Ocak 2005 tarihinden bu yana serbest fiyatlandırma uygulaması devrede. Bu uygulamaya göre, akaryakıt dağıtım şirketleri, kendi fiyat ve maliyet hesaplamalarına göre depo satış fiyatını serbestçe belirleyebiliyor.

Ana dağıtıcıların depolarından akaryakıt alıp bunu tüketiciye satan bayiler de aynı şekilde, pompa satış fiyatlarını serbestçe belirliyor. Ana dağıtıcılar, ürün verdikleri bayilerine bir satış fiyatı tavsiye etse de bayiler bunu uygulamak zorunda değil. İsteyen uyguluyor, istemeyen de bulunduğu bölgenin rekabet koşullarına göre kendi pompa satış fiyatlarını belirliyor. Çok oyunculu bir sektör olduğu için de ana dağıtıcıların bayilerine verdiği tavsiye edilen fiyatın üzerine çıkıldığına pek rastlanmıyor.

Bu arada akaryakıt fiyatlarında serbestlik esas olmakla birlikte, Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu`nun (EPDK - Kurul) piyasadaki gelişmeleri dikkate alarak tavan ya da taban fiyat uygulamasına geçme yetkisi var. EPDK bugüne kadar tavan fiyat uygulama yetkisini iki kez kullandı. Taban fiyat uygulamasına ise bugüne dek hiç ihtiyaç duymadı.

EPDK son tavan fiyat müdahalesini bayi ve ana dağıtıcı kâr marjlarını sınırlandırarak yaptı. Dağıtım ve bayi kârının bölümüşümünü de etkileyen bu müdahale, daha önce dağıtım ve bayi kâr payının belli bir yüzdesini alan istasyon sahiplerinin tepkisini çekti.

BAZ: RAFİNERİ ÇIKIŞ FİYATI

5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu ve ilgili yönetmelikler gereği Türkiye akaryakıt piyasasında fiyat hareketleri, "en yakın uluslararası erişilebilir ürün borsası"na bağlı olarak değişiyor. Mevzuattaki bu "en yakın erişilebilir ürün borsası" Türkiye için Akdeniz Çanağı, yani İtalya`daki borsa. Dünyada yakından izlenip baz alınan buna benzer Batı Teksas (WTI) ve Singapur Borsası gibi başka piyasalar da var.

Türkiye akaryakıt piyasasında fiyatlar, İtalya Borsası`ndaki ürün fiyatları baz alınıp, Merkez Bankası döviz kuru ile TL`ye dönüştürülerek belirleniyor. Dikkatinizi çekeriz, ham petrol fiyatları değil, ürün, yani motorin, benzin vb. ürün fiyatlarını kast ediyoruz ki bunun ayrıntıları aşağıda da yer alacak.

İTALYA`DA MAKUL ARTIŞ-AZALIŞ OLURSA

İtalya piyasasındaki fiyat değişikliklerinin Türkiye`deki akaryakıt fiyatlarına nasıl ve hangi takvimle yansıtılacağı da Kanun ve yönetmeliklerle belirlenmiş durumda. Mevzuata göre, Türkiye`de fiyat ayarlaması, İtalya ürün piyasasında "makul bir artış ya da azalış olduğu zaman" yapılıyor. Tabii bir de döviz kurlarında ciddi bir artış ya da azalış olması halinde ayarlama gereği ortaya çıkıyor.

TÜPRAŞ TEK AMA TEK BAŞINA DEĞİL

Fiyat ayarlamalarında, şu anda Türkiye`deki tek rafineri şirketi konumunda bulunan Tüpraş kilit bir rol oynuyor. Ancak Tüpraş tek rafinaj şirketi olmasına rağmen fiyat ayarlamalarını kendi başına yapmıyor. Bu konuda Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu ile eşgüdümlü çalışmak zorunda. Yani düzenleyici ve denetleyici kurumun sürekli gözetimi altında.

Bu arada Tüpraş, yakın bölgelerdeki 70`ten fazla rafineri ile rakip durumunda. Çünkü akaryakıt ithalat ve ihracatı 2005 yılından bu yana serbest. Eskiden ana dağıtıcılar sattıkları ürünün yüzde 60`ını Tüpraş`tan almak zorundaydı ama artık öyle değil.

Yani Tüpraş`ın makul olmayan bir fiyat artışı yapması halinde ana dağıtıcılar istedikleri yerden daha ucuza bu ürünü alabiliyor. Zaten benzinde Tüpraş`ın üretim fazlası var ve çoğunu ihraç etmek zorunda. Motorinde ise Tüpraş`ın pazar payı yaklaşık yüzde 35. Yani her halukarda ürün ithalatı zorunlu.

MAKUL FARK OLUŞURSA FİYAT AYARLANIYOR

Akaryakıt fiyatlarında fiyat ayarlaması yapılması için ise İtalya piyasası ile Türkiye`deki fiyatlar arasında makul bir fark oluşması gerekiyor. Fiyat farkının "makul" kabul edilebilmesi için en azından yüzde 1`nin üzerinde olması gerekiyor. O yüzden benzin ve motorin fiyatları günübirlik belirlenmiyor. Yani İtalya Borsası ile Türkiye piyasası arasındaki fiyat farkı, yüzde 1.5-2.0 eksi, ya da yüzde 1.5-2.0 artı olmak üzere yaklaşık 4 puanlık bir marj içinde kaldığı sürece Türkiye`de bir fiyat ayarlaması yapılmayabiliyor.

HAM PETROLLE BİRLİKTE BENZİN NİYE DÜŞMÜYOR?

Akaryakıt ürünlerinin ana girdisi hampetrol. Ancak ham petrolün tek çıktısı akaryakıt ürünleri değil. Dolayısıyla ham petrol fiyatları, akaryakıt ürün maliyet ve fiyatlarının tek belirleyicisi değil. Ham petrol işlemden geçirip ürüne çevrilmeden tek başına hiç bir işe yaramıyor. Ham petrolü bugün alıp yarın ürüne dönüştürüp hemen satmak imkansız.

RAFİNAJ KAPASİTELERİ DE ÖNEMLİ

Dünyada her gün milyonlarca varil ham petrol üretiliyor. Çıkarılan tüm ham petrolden sadece akaryakıt üretilmiyor. Bunun içinden başka petrokimya olmak üzere başka sektörlerin girdileri de üretiliyor.

Bu arada ham petrol fiyatları ucuzlasa bile rafinaj kapasiteleri yetersiz olduğu için akaryakıt ürünlerinin fiyatları aynı ölçüde gerilemeyebiliyor. Ki bu da arz-talep meselesi. Şayet Türkiye ve yakın çevresindeki rafinaj kapasiteleri artarsa akaryakıt fiyatları ucuzlayabilir. Çünkü rekabet artar.

Fiyatların ucuzlaması halinde herhangi bir rafineri şirketi, elinde haddinden fazla işleyecek ham petrol bulunsa da kâr edemeyebilir. Hatta ham petrolü işleme maliyeti yüksek ise zarar bile eder.

Tüm bu süreç göz önünde bulundurulduğunda, ham petrol fiyatlarıyla akaryakıt ürün fiyatları arasındaki ilişkinin zannedildiği gibi çok da birebir olmadığı ortaya çıkıyor. En azından bir zamanlama hesabı farkı olduğu net. Dolayısıyla ham petrol fiyatları yükselirken ya da düşerken benzin ve motorin fiyatlarının da hemen yükselip düşmemesinin nedeni bu.

Sektörden bir yetkilinin ifadesiyle, "Ham petrol düştü, dolar düştü ürünler niye ucuzlamadı" diye sormak, güncel olarak bu sistemi iyi anlamamaktan kaynaklanıyor. Yine de rafineri ve dağıtım şirketlerinin hızlı fiyat hareketleri yaşandığında kar ya da zararının artabileceğini belirtmek gerekiyor.

Bu arada son birkaç not: Yazının en başında son dört beş ayda uluslararası piyasalarda ham petrol fiyatlarının yüzde 30`a yakın gerilediğini belirtmiştik. Şimdi dünyada petrol üretimi arttı da mı fiyatlar düştü? Yoksa tüketim mi hızlı şekilde aşağıya indi? Tabii ki hayır. Bunda da üretim ve tüketim miktarının yanı sıra başkaca pek çok faktör etkili.

Örneğin spekülatörlerden en çok petrol üreten ve tüketen ülkelerin yaklaşımlarına kadar bir çok şey... Yani burada ayrıntılarına girmeyelim ama Rusya-İran ikilisiyle ABD-Suudi Arabistan ikilisi arasındaki bir çatışmanın sonucu olarak da gösteriliyor ham petrol fiyatlarındaki son düşüşler...

Ne diyelim, işte tüm bunlara özetle piyasa hazretleri diyelim...

Ham petrol üretimi yeterli, fiyatlar niye yükseliyor diye sorabiliyor mu hiç kimse bir diğerine?

Her neyse böyle soru sormaya başladık mı sonu gelmez...

Aşağıda, akaryakıt fiyatlarının oluşum sürecini ve fiyatların içeriğini anlatan bilgilere yer vermeye çalıştık. Umarım daha beter kafa karıştırmaz da, meseleyi anlamayı kolaylaştırır.

AKARYAKITTA FİYAT OLUŞUM ZİNCİRİ
- Gümrüksüz Rafineri Fiyatı: Akdeniz - İtalyan piyasasında yayınlanan CIF Akdeniz ürün fiyatları.
- Rafineri fiyatı: Gümrüksüz rafineri fiyatı + ÖTV + EPDK payı = Rafineri Satış Fiyatı (KDV hariç)
- Depo satış fiyatı: Dağıtım şirketi, ürün temin fiyatı üzerine kâr marjı ve ürün servis ücretini ekleyerek belirler.
- Pompa satış fiyatı: Depo satış fiyatı üzerine bayinin masrafları ve nakliye ücretleri de eklenerek oluşturulur ve bayilere tavsiye edilir.

PETROL TÜREVİ ÜRÜNLERDEN ALINAN ÖZEL TÜKETİM VERGİSİ (ÖTV)
Ürün ÖTV Birim
95 Kurşunsuz Benzin 2.176,50 TL/M3
97 Kurşunsuz Benzin 2.176,50 TL/M3
Motorin türleri 1.594,50 TL/M3
Gazyağı 936,70 TL/M3
Fuel Oil 237,00 TL/TON
Kalorifer Yakıtı 237,00 TL/TON
Yüksek Kük. Fuel Oil 224,00 TL/TON

EPDK Payı:
Beyaz ürünler 2,22 TL/M3
Siyah ürünler 2,35 TL/TON