1974 Kıbrıs harekatından sonra Batı, Türkiye’ye ambargo koydu. Batı ülkelerinden hiçbir tesis, ekipman makina alamaz olduk, tüm uluslararası finansman kesildi.
Oysa o tarihlerde ülkemizin daha çok elektrik üretimine ihtiyacı vardı. Aslında hep vardı.
1953-1959 yılları arasında Hirfanlı Hidro elektrik santrali Kızılırmak üstünde inşaa edilirken dört adet Türbin generatör düşünülmüştü.
Dört adet türbin jeneratör yeri yapıldı. Ancak o zamanki bütçemiz sadece üç adet türbin+generatör almaya yetti. Aslında biraz da o dönemki elektrik ihtiyacı ona göreydi.
Dördüncü üniteyi daha sonra alırız, düşüncesi oluştu. Dördüncü ünite yeri boş kaldı. Türbin su girişi kör kapak ile kapandı. HES üç ünite ile çalıştı, dördüncü ünitenin yeri 1979 yılına kadar öyle boş kaldı.
1979 yılında buraya yerli imkanlarla yeni bir 32 MWe gücünde HES Türbin jeneratör üretelim, kararı alındı. Mevcut üç ünitenin projeleri, ve elde bulunan orijinal projeler tasarımlar bir araya getirildi.
Dört yıl içinde yerli mühendislik, yerli imalat, yerli üretim yapıldı. İlk kopya tasarımlar çok basitti. Üretimde hatalar oldu, tasarım yenilendi, daha hassas detaylandırıldı. Daha modern kalite kontrol imkanları devreye sokuldu. İlk çelik dökümler istenen kalite olmadı yenilendi. İlk üretim acemiliklerinin zorlukları tümden yaşandı. Ama sonunda iş başarı ile bitti 32 MWe hidroelektrik santrali türbin jeneratörü üretildi, yerinde monte edildi, çalıştı.
Dört yıl içinde 32 MW gücündeki bu türbin - generatör ünitesi ile yardımcı teçhizatının imalât projeleri ile teknik ve idari şartnamelerinin hazırlanması, sipariş verme, imalât, kalite kontrolleri ve Hirfanlı HES mekanına nakledilmesi, yerinde montajı ve test çalışmaları tamamlandı. Temmuz 1983 ayı ortalarında tecrübe işletmesi çalışmalarına hazır hale getirildi. Ağustos 1983 ayı başında tecrübe işletmesi tamamlandı.
Hirfanlı HES'de yüzde 100 yerli olarak tesis edilmiş 32 MW gücündeki türbin - generatör ünitesi ile yardımcı teçhizatının imalât ve tesisinin gerçekleştirilmesi için 27 kadar değişik yerli özel- kamu kuruluşa ait 40 ayrı işyerinde aşağıda kaydedilen değişik işler yapıldı.
Türkiye Elektrik Kurumu Genel Müdürlüğü, Hidrolik Santrallar işletme Dairesi Başkanlığında, İmalat projeleri ile teknik ve idari şartnamelerin hazırlanması, ihale işlemlerinin gerçekleştirilmesi ve her türlü kontrol ve koordinasyon işleri; ünitenin start-up çalışmaları yürütüldü.
Bizler, T. Şeker Fabrikaları A.Ş. Ankara Makina Fabrikasında, Türbin emme borusu, türbin salyangozu, türbin kapağı ve aynaları, türbin kılavuz yatağı, türbin ayar kanatları ve hareket iletim kolları, türbin ayar kanatları servomotorları, türbin kelebek vanası ve servomotoru, türbin rotoru ve türbin şaftı, generatör rotoru gövdesi ve generatör statoru gövdesi, üst köprü, generatör muhafazası, basınçlı ve basınçsız yağ tankları ve boru donanımları, basınçlı ve basınçsız su devreleri boru donanımları gibi ana ve yardımcı tüm mekanik teçhizatın imâli işlerini yaptık.
Karabük Demir Çelik Fabrikaları, Dökümhaneler Müdürlüğü, Türbin ve generatör şaftları ile kelebek vana şaftının ve taşıyıcı başlık ile muyluların dökülmesi, generatör taşıyıcı yatağı pabuçlarının ve beyaz metalinin dökülmesi, türbin rotoru kanatları ile alt ve üst gövdelerinin dökülmesi işlerini yaptı.
MKEK. Kırıkkale Müdürlüğü: Çelik Fabrikası, Yardımcı şaft ile türbin ve generatör şaftları kaplinlerinin dökülmesi ve dövülmesi ve Karabük D.Ç. Fabrikalarında dökülen türbin saftı ile generatör şaftının ve kelebek vana şaftının dövülmesini yaptı.
Ereğli Demir ve Çelik Fabrikaları, generatör rotor nüvesi özel sacları ile generatör rotor kutupları nüvelerine ait özel sacların imâlini yaptı.
Devlet Su İşleri (DSİ) Genel Müdürlüğü, Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar Dairesi Başkanlığı inşaat projeleri ile betonarme ve kalıp projelerinin hazırlanması, beton dökümü işleri süresince danışmanlık ve kontrollük görevlerini yaptı.
ESAŞ Transformatör Sanayi AŞ, 10.6/154 kV'luk 40000 kV'lık ana güç trafosunun imâlini gerçekleştirdi.
KAVEL Kablo Sanayi AŞ, koruma, kumanda ve kontrol devrelerine ait kabloların imâlini yaptı.
KALEKALIP Makina Sanayi AŞ, generatör statoru nüvesi laminasyon saclarının özel kesme kalıpları ile generatör rotoru nüvesi laminasyon saclarının ve generatör rotoru kutuplan laminasyon saclarının özel kesme kalıplarının imâli ve generatör statoru nüvesi laminasyon sacları ile generatör rotoru nüvesi laminasyon saçlarının ve rotor kutupları nüvelerinin laminasyon saclarının pres baskı kesme işlemlerini yaptı.
RABAK Elektrolitik Bakır Sanayi AŞ, Generatör rotor kutupları özel bakır iletkenlerinin imâlini gerçekleştirdi.
SARKUYSAN Elektrolitik Bakır Sanayi AŞ, Generatör stator bobinleri özel bakır iletkenlerinin imalini yaptı.
Emek Elektrik Sanayi AŞ, 10.6 kV'luk ve 154 kV'luk gerilim trafolarının imâli; ALCE Sanayi AŞ 10.6 kV'luk bazı akım ve gerilim trafolarının imâli; Boğaziçi Döküm Sanayi AŞ, Generatör rotor kutupları baskı flanşlarının dökülmesi ve işlenmesi; BUKA Lastik-Conta Sanayi AŞ, her türlü lastik-kauçuk, keçe conta, salmastra gibi sızdırmazlık elemanlarının imâli; Çanakkale Seramik Fabrikaları AŞ, 154 kV'luk ayırıcılar ile akım ve gerilim trafolarının imalinde kullanılan izolatörlerin yerli imâli;
Teknim Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti., generatör stator sargılarının sıcaklık sondaları ve göstergeleri ile türbin ve generatör yataklarının sıcaklık kontrol sondalarının ve göstergelerinin imâli; Marshall Boya A. Ş. Özel izolasyon gerilim verniği imâli; ÇENAM Çekmece Nükleer Araştırma Merkezi, gamagrafi metodu ile döküm parçalarının her türlü tahribatsız kalite kontrol muayenelerinin yapılması; TÜBİTAK Marmara Bilimsel ve Endüstriyel Araştırma Merkezi, ultrasonik muayene metodu ile şaftların ve çelik konstrüksüyon kaynak dikişlerinin her türlü kalite kontrol muayenesi;
İTÜ Yüksek Gerilim Test Laboratuvarı, Hirfanlı'da imâl edilen 154 kV'luk ayırıcıların yüksek gerilim izolasyon testlerinin yapılması; ODTÜ Elektrik Mühendisliği Bölümü Test Laboratuvarı, Stator saçları karakteristiklerinin tesbit edilmesi; ODTÜ, Metalurji Mühendisliği Bölümü Laboratuvarı, PMG generatörü için gerekli özel daimi mıknatısların imâli ile ilgili çalışmaların yapılması; MSB ARGE Laboratuvarları, gamagrafi metodu ile tahribatsız malzeme muayeneleri ve kalitatif, kantitatif kimyasal analizlerinin yapılması; TSE Laboratuvarları, özel bazı kimyasal analiz işlerinin yapılması; MTA Enstitüsü Laboratuvarları, bazı özel kimyasal analiz işlerinin yapılması; Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Gölcük Tersanesi, Türbin rotorunun dinamik balansının yapılması; AEG-ETİ Ticaret ve Sanayi AŞ bazı özel izolasyon malzemelerinin temin edilmesi işlerini gerçekleştirdi.
Bu proje gazetelere yansımadı. Hakkında film çevrilmedi. Hakkında çok az haber yayınlandı. Bu projeyi ben size tekrar anlatayım istedim. Türkiye Şeker Fabrikaları Ankara Makina Fabrikası tezgah atölyeleri sorumlu imalat mühendisi olarak bu projede çalıştım. Bu projede fiilen çalışmaktan hep gurur duydum. Hirfanlı Hidroelektrik Santralı için yurt içinde üniversiteler, kamu ve özel sektöre ait 27 kuruluşun 40 ayrı işyerinde TEK Türkiye Elektrik Kurumu'nun gayretleri, öncülüğü ve organizasyonu ile yüzde 100 yerli olarak 1979-1983 yılları arasında imâl edildi.
Birim imalat fiyatı 1983 yılı para değerine göre 80 US$/kWe olarak hesaplandı. Temmuz 1983 ayı içinde test çalışmaları tamamlandı. Ağustos 1983 ayı başında üretime geçti. 32 MW nominal gücündeki türbin-generatör ünitesi ve yardımcı tesisleri o günden bugüne arızasız olarak çalışmaya ve üretimine devam ediyor.
SONUÇLAR,
l - Türkiye’de kamu sektörü ile özel sektöre ait Türk sanayiindeki bilgi ve teknoloji birikimi ile Türkiye'de kurulması planlanan ve ünite gücü 100 MW'ta kadar olan hidrolik türbin-generatör ünitelerini gerek devlet sektör için ve gerekse özel sektör için yüzde 100'e yakın oranda yerli olarak imâl ve tesis etmek mümkündür. Su düşüsü 60 metre gibi küçük olan ve 60 m3/saniye gibi büyük bir debisi bulunan 32 MW nominal gücündeki Hirfanlı HES 4 nolu ünitesinin fiziki büyüklüğü 150 mt düşülü 100 MW gücündeki üniteler ayarındadır.
2 - Deneme ve bir tek adet olmasına rağmen bu ünitenin projelendirme, sipariş verme, imalât, montaj, işletmeye alma testleri için geçen süre dış firmalara verilen siparişlerin gerçekleşmesi için geçen süreden çok fazla değildi.
3 - Ünitenin yüzde 100 yerli olarak tesisi için harcanın toplam para, yabancı imalâtçı firmalara yaptırılan imalât, montaj ve testler için harcanacak paranın yarısı kadardı.
Hirfanlı HES 4. ünite türbin-generatör projesi "Devrim Otomobili"nin enerji piyasalarındaki bir tekrar hikayesidir. 1979-1983 yılları arasında bizler bu projede çalıştık. Projeler, yeni tasarımlar eklemeler yapıldı, detaylandı. İmalatlar orijinal İngiliz HES ekipmanlarından daha iyi ve daha hassas üretildi. Yerinde montaj yapıldı, bitti, 4. ünite çalıştırıldı. 1983 yılından bugüne arızasız kesintisiz çalışmasına devam ediyor.
Bu projede kazanılan yerli imalat tecrübeleri başka kamu ve özel kuruluş çalışmalarına aktarıldı. Bu projeyi bilfiil çalışan bizler biliyoruz, Bu projede çalışmaktan hep gurur duyduk.
Kaynak: Hidayet Başeşme, TEK, EMO Makalesi 1983